Utan!
Şu tek kelime bile insanın ruh halini altüst edebiliyor. Ama neden?
Utanma hissi nasıl ortaya çıktı? Çıkmasının amacı neydi? Kimilerine göre utanma hissi bir hastalık, tedavi edilmesi gerekiyor. Kimilerine göre kullanışsız, boş bir his. Fakat Montreal Üniversitesi ve UC Santa Barbara Evrimsel Psikoloji Merkezi’nden bir grup araştırmacının bambaşka bir fikri var. Bilim insanlarına göre utanmak evrimsel süreçte ortaya çıktı ve atalarımız için önemli bir işlevi vardı.
Küçük ve izole gruplar halinde yaşayan atalarımız sıklıkla doğanın tehlikeleriyle karşı karşıya kalıyorlardı. Böyle durumlarda grup arkadaşlarına muhtaçtılar ve kötü zamanları aşmak için bir arada olmaları gerekiyordu. Bu sebeple, diğerleri tarafından değersiz görülmek, hayatın tehlikeye girmesi demekti. Dolayısıyla nasıl davranacağını, davranışın getirisini (bir şeyi çalmak bana ne kazandıracak?) ve götürüsünü (bir şey çalarsam bana nasıl davranırlar?) değerlendirmek önemliydi. Araştırmacılar utanan insanların davranışlarının toplumca nasıl karşılanacağını değerlendirdiğini ve tüm toplumların evrimsel geçmişinin benzer olmasından dolayı utanmanın evrensel olduğunu öne sürüyorlar. Ekibin bulguları Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde yayınlandı.
Hislerin İşlevi
“Aşevleri, polis merkezleri, hastaneler ve sigorta kurumlarının var olmadığı bir dünyada yaşayan atalarımızın, sergileyecekleri davranışların ileride kendilerine ne gibi sonuçlar doğuracağını iyi değerlendirmeleri gerekiyordu” diyor araştırmacının yürütücülerinden birisi olan, Montreal Üniversitesi’nden Dr. Daniel Sznycer ve ekliyor: “Utanma hissi diğerleri tarafından dışlanmamıza neden olabilecek davranışlardan kaçınmamıza yardımcı olan içsel bir sinyaldir.”
Araştırmanın yürütücüsü, UC Santa Barbara’dan antropoloji profesörü John Tooby ise şunları söylüyor: “Araştırmalara göre insanlar kişisel kazançları da, zaman ve besin kaybını tahmin edebildikleri kadar iyi tahmin edebiliyorlar. Biz ise utanan insanın, gerçekleştireceği eylemin çevresi tarafından olumsuz karşılanacağını aynı kesinlikle tahmin edip edemediğini test ediyoruz” diyor ve devam ediyor: “Asıl test ettiğimiz soru şu: Bir eylemin düşünüldüğünde sebep olduğu utangaçlık hissi, maddi çıkarlar ve kayıpların yanında, sosyal çıkarlar ve kayıplar arasındaki dengenin de sağlayıcısı mı?”
Evrensel İnsan Niteliği
Dr. Sznycer’a göre utanma da acı gibi bir savunma mekanizması, bizi toplumdan dışlanmaya karşı koruyor. Araştırmacılara göre sinir sistemi tarafından ortaya çıkarılan bu his, toplum içerisinde alacağımız en iyi kazanca göre hareket etmemize yardımcı oluyor. Argümanın en önemli noktası, sinir sistemine bağlı bu motivasyon sağlayıcısının temellerinin türümüzün biyolojisinde yatıyor olması. Bu konu hakkında Sznycer şöyle konuşuyor: “Eğer bu doğruysa, dünya üzerindeki diğer toplumlarda da utanma eylemine tanık olmalıydık, bu da bize utanmanın evrimsel bir temeli olduğunu düşündürecekti.”
Bu iddiayı test etmek amacıyla dört kıtadan 15 farklı küçük topluluktan veriler bir araya getirildi. Bu toplumlar birbirlerinden çok farklıydılar. Eğer utanma evrimselse, bu topluluklar arasında benzerlikler gösterecekti; eğer değilse, tarım devrimi gibi kültürel şekilde gerçekleşmişse bazı topluluklarda görülecek, bazılarında ise görülmeyecekti. Hatta antropologlar eğer kültürel evrim söz konusuysa toplumların bazılarının korku hissetme yönlü, bazılarının suçlu hissetme yönlü ve bazılarının utanma-onurlandırma eksenli bir sistem geliştirmiş olacağını iddia etmişti.
Ekip verileri test ettiğinde aradığını buldu. Sznycer inceledikleri verilerde toplulukların bireyleri değerlendirme şekilleri ve değerlendirilen bireyin utanma yoğunluklarının arasında yakınlık bulduklarını dile getiriyor. Araştırmacılar sonraki aşamada ise davranışın etik dışı olup olmamasının utanmaya etkisine baktılar. Sznycer bulguların, davranışın utanmaya sebep olması için etik dışı olmak zorunda olmadığını gösterdiğini söylüyor, “Kişi davranışının hatalı olmadığını bilse bile, toplum tarafından olumsuz değerlendirildiğinde utanıyor.”
Bahsedilmesi gereken bir nokta da, utanmanın sadece toplum içerisindeki bireylerin hareketi değerlendirmesine bağlı olmaması. Yani, farklı toplumlardan gelmiş bireylerin de ayıplaması utanmaya sebep olabiliyor. Bu da utanmanın ne kadar evrimsel ve evrensel olduğunu göstetiyor.
Çeviren: Meriç Öztürk
Yazı ilk olarak Neuroscience News internet sitesinde 11 Eylül 2018 tarihinde yayınlanmış ve NöroBlog ekibi tarafından kısaltılarak Türkçeleştirilmiştir.
Kaynaklar ve ileri okuma:
Haber Neuroscience News
Makale PNAS
NöroBlog’u Patreon üzerinden desteklemek için: patreon.com/NoroBlog
Anasayfamızdan daha fazla sinirbilim yazısına ulaşabilir, podcast ve videolarımıza erişebilirsiniz.
