Hava kirliliğinin akciğerlerimize verdiği zarar uzun zamandır biliniyor. Kirli hava nefes almayı zorlaştırıyor, astımı tetikleyebiliyor ve akciğer kanseri riskini artırıyor. Ancak yeni çalışmalar hava kirliliğinin beynimize de zarar vererek psikiyatrik ve nörolojik hastalıklara sebep olabileceğini gösteriyor.
Hava kirliliğinin beyne etkisini gösteren çalışmalar çok yeni. Hava kirliliğinin beyne olumsuz etkisi ilk defa 2002 yılında Meksika’da köpekler üzerinde gerçekleştirilen bir çalışmada gösterildi. Bilim insanları Meksiko şehrinin havası kirli mahallerinde yaşayan köpeklerin beyinlerinde hava kirliliğine bağlı hasarlar tespit etti. Aynı bilim insanları, daha sonraki çalışmalarında aynı olumsuz etkinin insanlarda da görüldüğünü kanıtladı.
Üstelik Meksikalı bilim insanları hava kirliliğinin insan beynine verdiği zararın büyük kısmının; beynimizin düşünme, mantık yürütme ve hafıza gibi en önemli işlevlerinden sorumlu frontal korteks ve hipokampus gibi bölgelerinde görüldüğünü tespit etti. Bu insanların beyinlerinde, Alzheimer hastalığından sorumlu olduğu düşünülen Amiloid Beta 42 isimli bir proteinin de yüksek seviyelerde olduğu görüldü.
2017 yılında yapılan bir çalışmaya göre hava kirliliğinin yüksek olduğu bölgelerde yaşayan kadınlarda Alzheimer ve demans görülme riski yaklaşık iki katına çıkıyor. Hava kirliliği kaynaklı partiküllerin hipokampusun CA1 bölgesine verdiği zarar demans gelişimini tetikliyor.
Hava Kirliliği Beynimize Nasıl Zarar Veriyor?
Kirli havanın içinde gözle göremeyeceğimiz kadar küçük katı, sıvı ve gaz partiküller bulunuyor. Bu partiküller o kadar küçük ki bir milimetrenin binde biri büyüklükteki mikrometre cinsinden ifade ediliyorlar. Bunlar arasında en tehlikeli olanlar 2,5 mikrometreden (PM2,5) küçük olanları. Saç telinizin kalınlığının 30’da biri kalınlıktaki bu ultra küçük partikülleri soluyarak akciğerimize alıyoruz. Akciğerler oksijeni vücudumuza alıp karbondioksidi havaya geri verirken bu zehirli partiküller de kanımıza oksijen gibi giriş yapıyor ve dolaşımımıza katılıyor.
Temizlenen kanla birlikte kalbimize ulaşan partiküller buradan tüm vücudumuza pompalanıyor ve beynimize ulaşıyor. Beynimizde kan yoluyla gelebilecek zararlı maddeleri uzak tutmaya yarayan bir “kan-beyin bariyeri” bulunuyor. Kan beyin bariyeri zararlı birçok maddeyi beyinden uzak tutabilirken, PM2,5 ve daha küçük maddeleri filtrelemeyi başaramıyor ve bu maddeler beynimize girerek nöronlarımıza zarar vermeye başlıyor. Üstelik bu partiküller uzun süreli maruziyet durumunda kan beyin bariyerini bozabiliyor, bu daha fazla sayıda ve daha büyük zararlı partiküllerin de beyne ulaşmasını sağlıyor.
2,5 mikrometreden küçük partiküllerin kana geçişinin bağışıklık sistemini uyararak da beyne ve diğer organlara zarar verdiği düşünülüyor.
Hava Kirliliği Beynin Yapısını Değiştiriyor
Farelerde yapılan araştırmalar hava kirliliğinin beynin anatomik yapısını değiştirdiğini ortaya koydu. Laboratuvarda yüksek miktarda hava kirliliğine maruz kalan yavru farelerin beyinlerinin içindeki boşluklar (ventriküller) genişliyor. Beyinde benzeri boşluk artışlarının şizofreni ve otizm gibi bozukluklarda da görülebildiği biliniyor.
Türkiye’nin gerçek zamanlı PM2,5 düzeylerini gösteren harita, Erişim tarihi 30 Ocak 2019 CET 9:20
Hava Kirliliği Hafızayı ve Uykuyu Bozuyor, Dikkati Azaltıyor
Hava kirliliğinin sizde nörolojik ya da psikiyatrik hastalıklara yol açmaması şanslı olduğunuz anlamına gelmiyor. 2009 yılından itibaren yapılan bilimsel çalışmalar hava kirliliğinin sağlıklı yetişkinlerde de beyin işlevleriyle ilgili problemlere yol açtığını gösteriyor. Bu çalışmalara göre hava kirliliğinin yoğun olduğu bölgelerde yaşayan sağlıklı yetişkinlerde uyku kalitesi azalıyor, hafıza ve dikkatle ilgili sorunlar görülüyor. Hava kirliliği, sağlıklı yetişkinlerde inme riskini de artırıyor.
Hava Kirliliği Çocuklarda Otizm Riskini Artırıyor ve Zekayı Düşürüyor Olabilir
Sadece erişkinler değil, çocuklar da risk altında. 2008 yılında ABD’nin Boston şehrinde yapılan bir araştırma trafik yoğunluğu sebebiyle hava kirliliğinin yüksek olduğu bölgelerde yaşayan çocukların, havanın temiz olduğu bölgelerde yaşayan akranlarına göre daha düşük IQ seviyelerine sahip olduğunu gösterdi.
2011 yılında yapılan bir başka çalışmada ise otoban yakınında yaşamanın çocuklarda otizm ile bağlantılı olduğu görüldü. Çalışmadan ortaya çıkan bulgulara göre otizmli çocukların annelerinin, hamileliğinin üçüncü trimesterinde otoban yakınında yaşama oranı normal gelişim gösteren çocukların annelerine göre iki kat yüksekti.
Elbette iki olay arasında bağlantı olması hava kirliliğinin otizme sebep olduğu anlamına gelmez. Bununla birlikte bu bağlantılar endişe verici ve konu üzerine daha fazla araştırılma yapılması şart.
Hava Kirliliğinden Korunmanın Yolu Var Mı?
ABD ve AB son yıllarda gittikçe sıkı bir şekilde hava kirliliğini kontrol altına almaya çalışıyor. Ancak Volkswagen firmasının araçların egzoz değerlerini düşük gösterdiğinin ortaya çıktığı son skandalda da görüldüğü gibi, endüstri devleri bu işe katkı sunmaya pek gönüllü değil. Orman yangınları ve küresel ısınma gibi başka faktörler de kirliliğe katkıda bulunuyor. İnsanlığın bu olayları önlemeye yönelik duyarsız tutumu ise ortada.
Büyük meseleler bir yana, düzenlemeler ne kadar sıkı olursa olsun, trafiğin yoğun olduğu büyük bir şehirde otoban kenarında bulunan bir evde yaşıyorsanız kirlilikten etkilenmemeniz mümkün değil.
Hava kirliliği kaynaklı sağlık sorunlarını önlemek ancak devletlerin, hatta devletler üstü uluslararası kuruluşların çözebileceği bir mesele. Yüksek kirliliğe sebep olan fabrika ve motorlu taşıtların sıkı kontrolü, endüstriyel hayvancılığın sınırlandırılması, toplu taşımanın geliştirilmesi ve özendirilmesi gerekiyor.
Bireysel olarak yapılabilecekler maalesef pek pratik olmasa da birkaç tavsiye verilebilir.
1) Büyük şehirler dışında yaşama imkanınız varsa bir yolunu bulup taşının. Küçük şehir, hava kirliliğinin mutlaka daha düşük olduğu yer anlamına gelmiyor; Uluslararası Gezginlere Sağlık Yardımı Derneği Türkiye’yi ziyaret edecek gezginleri 5 şehirde partikül düzeyinin yüksek olduğu konusunda uyarıyor, bu şehirler: Iğdır, Batman, Afyon, Osmaniye and Siirt. Ancak yukarıdaki haritada da görüldüğü gibi ufak bir araştırmayla havası temiz şehirleri bulmak mümkün.
2) Büyük bir şehirde yaşamak zorundaysanız mümkün olduğunca trafiğin yoğun olmadığı bir mahallede yaşayın. Otoban kenarlarından ve fabrikaların yoğun olduğu bölgelerden kaçının.
Bunların uygulanması zor tavsiyeler olduğunu biliyorum. Ancak hava kirliliğini kontrol edemiyorsanız, ondan kaçmak dışında seçeneğimiz yok. Bununla birlikte hava kirliliğinden sürekli kaçamayız, çünkü çember daralıyor.
Sağlığımızı korumak istiyorsak devletleri hava kirliliği ve çevre konusunda doğru politikaları uygulamaya zorlamalıyız. Yoksa hiçbirimiz bu işten sağ salim çıkamayacağız.
Yazan : Onur Arpat
Düzenleyen : Oğuzhan Acet
NöroBlog’u Patreon üzerinden desteklemek için: patreon.com/NoroBlog
Kaynaklar ve ileri okuma:
Makale Smoke Gets in Your Eyes — And Hurts Your Brain / Brain Facts – Alexis Wnuk
IAMAT Uluslararası Gezginlere Sağlık Yardımı Derneği sitesinin Türkiye uyarıları
Harita Gerçek zamanlı Türkiye PM2,5 haritası (30 Ocak 2019, CET 9:20)
Haber Air Pollution May Increase Autism Risk – Neuroscience News
Haber Air Pollution May Lead to Dementia in Older Women – Neuroscience News
Haber Air Pollution May Disrupt Sleep – Neuroscience News
Görsel Freepik
Küresel İklim Değişikliği Nedeniyle Artan Sıcaklıklar İntihar Oranlarını Yükseltebilir
Anasayfamızdan daha fazla sinirbilim yazısına ulaşabilir, podcast ve videolarımıza erişebilirsiniz.
